Dwa lata temu miały odbyć się w Kijowie wielkie uroczystości związane z 100. rocznicą polsko-ukraińskiej ofensywy, której celem było wyrzucenie okupacyjnych wojsk Rosji bolszewickiej znad Dniepru i odrodzenie Ukraińskiej Republiki Ludowej. Pandemia pokrzyżowała te plany. Tamtego roku Ukrainiec Dmytro Antoniuk, dziennikarz „Kuriera Galicyjskiego” i Polak – Paweł Bobołowicz, korespondent radia WNET na Ukrainie, postanowili na swój sposób uczcić setną rocznicę polsko-ukraińskiego sojuszu, odwiedzając ponad sto miejsc, głównie cmentarzy, związanych z wojną w 1920 roku.
Rezultatem tej podróży po Ukrainie jest dwujęzyczna książka „1920-2020. Pamięć w czasach zarazy”, reportaż, a zarazem katalog miejsc pamięci. Wiele kwater żołnierzy polskich zostało celowo zniszczonych w latach sowieckiej władzy. Po odzyskaniu niepodległości przez Ukrainę, rozpoczęła się rekonstrukcja kwater i ich odnawianie. Biorą w tym udział m.in. polskie organizacje na Ukrainie oraz fundacje z Polski.
Rangę symbolu ma głaz z tablicą upamiętniającą żołnierzy Wojska Polskiego w Lipowcu. W czerwcu 1920 roku kawaleria Budionnego zaatakowała polski oddział w tej miejscowości. Groziła mu całkowita zagłada. Polaków uratowała pomoc żołnierzy ukraińskich. Wspólnie odparto rosyjskie uderzenie, później jednak na skutek naporu wroga Polacy i Ukraińcy wycofali się. W Łopatynie znajduje się grób Tadeusza Witkowskiego, żołnierza 1. Pułku Szwoleżerów, który poległ wkrótce po dziewiętnastych urodzinach. Niewiele starszy od niego był chorąży wojsk Ukraińskiej Republiki Ludowej, dwudziestojednolatek Danyło Trochimow Hołoszyn. Napis na jego grobie w Strusowie głosi, że złożył głowę w walce o szczęście i wolę narodu ukraińskiego.
Na przełomie lipca i sierpnia 1920 roku rozegrała się pod Brodami wielka bitwa dwóch armii polskich z Konarmią Budionnego. W Brodach znajduje się największa kwatera wojenna żołnierzy Wojska Polskiego, pochowano w niej od 400 do 1500 poległych. Sowiecki czołg zniszczył mogiłę Nieznanego Żołnierza. Została ona odtworzona w 2000 roku, przy pomocy ukraińskiego wojska.
Spotkanie Józefa Piłsudskiego i Symona Petlury w maju 1920 roku upamiętnione zostało tablicą na dworcu w Winnicy. Miasto niedawno padło ofiarą rosyjskiego ataku rakietowego. Józef Piłsudski mawiał, że każda Rosja, czy to biała czy czerwona, jest zawsze imperialistyczna…
Książka Dmytro Antoniuka „1920-2020. Pamięć w czasach zarazy” ukazała się w wydawnictwie „Twori” w Winnicy.
Tomasz Stańczyk