Ano, trzeba pieczętować krwią,
Co się kiedyś wyszeptało skrycie,
trzeba młode dziś położyć życie,
trzeba młodą pieczętować krwią
(Stanisław Długosz)
Na szlaku bojowym Legionów Polskich znajdują się liczne cmentarze i kwatery wojenne. Podczas służby w Legionach poległo, zmarło z ran i chorób ponad 3 tysiące żołnierzy. Ich nazwiska i wspomnienia o niektórych z legionistów, zawarte są w książce Janusza Ciska i Kamila Stepana Lista strat Legionów Polskich 1914-1918 (Kraków, 2006). Dotąd jednak nie ma, niestety, całościowej publikacji, która opisuje legionowe nekropolie.
„Polska zawsze pamięta o was”
Walki 1. Pułku Piechoty pod Nowym Korczynem i Opatowcem we wrześniu 1914 roku, zostały opisane przez Józefa Piłsudskiego we wspomnieniach Moje pierwsze boje. W Czarkowach na cmentarzu wojennym znajduje się grób 15 legionistów wówczas poległych. W 1928 roku odsłonięty tam został obelisk – Pomnik Zwycięstwa Legionów, zaprojektowany przez wybitnego rzeźbiarza Konstantego Laszczkę. 17 poległych legionistów spoczywa w kwaterze wojennej na cmentarzu w Gręboszowie.
W walkach pod Laskami i Anielinem stoczonych w październiku 1914 roku przez 1. Pułk, zginęło 151 legionistów. Spoczywają na cmentarzu wojennym w Żytkowicach. W tym samym miesiącu krwawy bój stoczyli legioniści z 2. I 3. Pułków Piechoty pod Mołotkowem (Ukraina) – poległo około 200 żołnierzy. W Mołotkowie, na grobie legionistów, znajduje się obelisk z napisem: „Polska zawsze pamięta o was. Bohaterom Legionów Polskich – wdzięczni potomkowie”.
W listopadzie 1914 roku część batalionów 1. Pułku Piechoty walczyła o Krzywopłoty i Załęże. Na cmentarzu parafialnym w Bydlinie znajduje się kwatera poległych 46 legionistów. Wśród nich był por. Stanisław Paderewski, brat przyrodni pianisty i kompozytora Ignacego Jana Paderewskiego. W drugą rocznicę boju pod Krzywopłotami odsłonięto na cmentarzu w Bydlinie pomnik legionistów, a w uroczystości wziął udział Józef Piłsudski.
Największym bojem w kampanii podhalańskiej Legionów było walka 1. oraz 5. Pułku Piechoty pod Łowczówkiem w grudniu 1914 roku. Na cmentarzu wojennym nr 171, wśród grobów żołnierzy armii austro-węgierskiej, znajdują się mogiły 113 legionistów. Na cmentarzu tym został pochowany uczestnik bitwy – Gustaw Łowczowski, zmarły w 1984 w Londynie. Spoczął wśród współtowarzyszy broni sprzed siedemdziesięciu lat. Grób ppor. Stanisława Króla-Kaszubskiego wziętego do niewoli pod Łowczówkiem przez Rosjan i straconego przez nich, znajduje się w Pilznie, natomiast poległy w tym boju kpt. Kazimierz Kuba-Bojarski został pochowany w Zakliczynie.
Zatarte mogiły
W Rafajłowej (dziś Bystricia), słynnej ze zwycięskiej obrony batalionów 2. i 3. Pułku Piechoty w styczniu 1915 roku, czas zatarł mogiły około 40 poległych legionistów, ale zachował się znajdujący się wśród nich pomnik-obelisk. Zaciekłe walki stoczyła I Brygada Legionów pod Konarami w maju 1915 roku. Ponad 100 poległych żołnierzy spoczywa na cmentarzu legionowym w Górach Pęchowskich. Najprawdopodobniej pochowano tam też kpt. Kazimierza Herwina-Piątka, który przejął dowodzenie Pierwszej Kompanii Kadrowej po Tadeuszu Kasprzyckim, i na jej czele wkroczył do Kielc.
W czerwcu 1915 roku odbyła się słynna szarża kawalerii II Brygady Legionów pod Rokitną. Prochy 15 poległych ułanów, w tym dowódcy szwadronu, rtm. Zbigniewa Dunin-Wąsowicza, przeniesiono w 1923 roku z Rarańczy (wówczas w Rumunii) do Krakowa, na Cmentarz Rakowicki, gdzie stanął ich grobowiec. Na przełomie czerwca i lipca 1915 roku legioniści z 4. Pułku Piechoty i I Brygady walczyli pod Jastkowem. 128 poległych żołnierzy spoczywa na cmentarzu wojennym w Jastkowie-Panieńszczyżnie.
Kostiuchnówka
Od jesieni 1915 roku do lata 1916 roku trzy brygady Legionów Polskich walczyły na Wołyniu. Poległo w tamtym czasie około tysiąca legionistów. W Kostiuchnówce – gdzie walczono w listopadzie 1915 roku o Polską Górę, a w lipcu 1916 stoczono najbardziej krwawy bój Legionów – znajduje się w Polskim Lasku cmentarz wojenny, na którym spoczywa ponad 100 żołnierzy, a w Brackiej Mogile – 42. Legionowe cmentarze i kwatery wojenne znajdują się także m.in. w Wołczecku (pochowano tam kpt. Zygmunta Czechnę-Tarkowskiego, dowódcę ataku na Polską Górę), Maniewiczach, Kuklach, Koszyszczach, Jeziornej, Kowlu. Niektóre z nich zatarł czas, trzeba było je zlokalizować i odbudować. Od ponad dwudziestu lat zajmują się tym harcerze z łódzkiej chorągwi ZHP, która utworzyła Centrum Dialogu Kostiuchnówka. W akcji tej, polegającej także na corocznym dbaniu o cmentarze, od 2013 roku biorą udział pracownicy Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku.
Niektórzy legioniści spoczywają z dala od miejsc, w których polegli. Staraniem rodzin lub władz państwowych, ich trumny zostały przeniesione z cmentarzy i kwater wojennych na inne nekropolie. Tak, jak stało się to w przypadku wspomnianych ułanów poległych pod Rokitną. W 1935 roku władze państwowe ekshumowały z grobu nad Stochodem na Wołyniu szczątki sierż. Aleksandra Sulkiewicza, bliskiego współpracownika Józefa Piłsudskiego z czasów PPS i przeniosły je do grobowca na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie. Natomiast na Starych Powązkach pochowano poległego pod Samoklęskami ppor. Stanisława Długosza, wybitnego poetę legionowego. Na sąsiadującym ze Starymi Powązkami cmentarzu żydowskim spoczywa por. Bronisław Mansperl-Chaber, poległy pod Kuklami, jeden z ponad 600 legionistów pochodzenia żydowskiego.
Tomasz Stańczyk
Zdjęcie nad tekstem: Cmentarz Legionistów 1915 r. w Jastkowie k. Lublina. Autor: Pablo000
Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku stworzyło i rozwija platformę internetową Żołnierze Niepodległości, aby upamiętnić oraz uhonorować wszystkich walczących o niepodległość i granice Rzeczypospolitej. Portal został pomyślany tak, by odwiedzający mogli w jednym miejscu zapoznać się zarówno z biogramami żołnierzy – w myśl legionowej dewizy „Każdy się liczy” – jak również z interesującymi artykułami o tematyce historycznej.
PKN ORLEN Mecenasem projektu oraz Mecenasem Muzeum.